Friday, November 29, 2013

Tản văn của Marcel Proust

MARCEL PROUST
(1871-1922)
 
"Tuileries" là bài đầu tiên trong số 30 đoản văn (cũng có thể gọi là "thơ văn xuôi") mang tựa đề chung "Những giấc mơ màu thời gian" (Rêveries couleur du temps) để dưới một tựa đề chung khác là "Những luyến tiếc" (Les regrets) trongLes Plaisirs et les Jours (Thú vui và Ngày tháng), tuyển tập đầu tay của Proust được ấn hành. Nhà thơ Hoàng Ngọc Biên — dịch giả Proust đầu tiên của Việt Nam — đã chuyển ngữ được nhiều bài trong tuyển tập này.
Như tựa đề Đi tìm thời gian đã mất, nói chung, và "Những giấc mơ mang màu thời gian" nói riêng, cho thấy, thời gian đã là nỗi ám ảnh trọn đời của Proust. Khác với loài vật, con người luôn luôn ý thức về hiện tại, quá khứ và tương lai, nghĩa là ý thức về thời gian. Bởi vì thời gian ảnh hưởng tới con người và tạo vật. Qua lăng kính của thời gian mọi hình ảnh sẽ khác hẳn. Thời gian thay đổi và tiêu diệt tất cả, tình yêu, hạnh phúc, vân vân, thậm chí nó cũng có thể huỷ diệt luôn cả những kỷ niệm và ký ức, và cách duy nhất để tồn tại, theo Proust, là đi tìm thời gian đã mất — không phải với "trí nhớ tự ý" xuất phát từ lý trí và sự hồi tưởng máy móc (mémoire volontaire) chỉ có thể mang về cho ta những mẩu quá khứ chết khô, nhạt nhẽo, mà phải bằng "trí nhớ không chủ ý" do cảm xúc và mùi vị (mémoire involontaire) có thể làm sống lại quá khứ tinh khôi và trọn vẹn, mà Proust đã kể ra hai thí dụ (chiếc bánh madeleine nhúng vào tách nước trà trong một ngày mùa đông ở Paris và bước chân khập khễnh của người kể chuyện trên những lát đá không đồng đều nhau trong sân nhà Guermantes) đã hồi sinh toà "lâu đài mênh mông của kỷ niệm" — dùng trí nhớ không chủ ý mà đi tìm thời gian đã mất, để sống lại trọn cuộc đời mình một lần thứ hai trong một tác phẩm văn chương, và tồn tại, nếu không vĩnh viễn thì cũng có thể lâu dài hơn, cho tới khi chính nó cũng bị thời gian tàn phá.
Nguyễn Đăng Thường

_____________

VƯỜN TUILERIES [**]

Sáng nay trong vườn Tuileries mặt trời tuần tự thiếp ngủ trên các bậc thang đá như một gã thiếu niên tóc vàng mà một chiếc bóng lướt qua làm gián đoạn tức khắc giấc ngủ nhẹ nhàng. Các chồi xanh đối nghịch toà dinh thự cổ. Hơi thở của gió ngất ngây pha trộn hương hoa đinh[***] với mùi của quá khứ. Các pho tượng nơi công trường thường khiến cho mọi người khiếp sợ như khi gặp một mụ điên, ở đây đang mơ mơ màng màng trong những khóm cây như những nhà hiền triết dưới vòm lá xanh ngời che chở màu trắng của chúng. Các bể nước có trời xanh nằm nghỉ dưới đáy long lanh như những ánh mắt. Từ trên sân thượng cạnh bờ nước người ta có thể nhìn thấy, từ cái xóm cũ trên bến Orsay bên kia bờ, một người lính kỵ binh như từ một thế kỷ khác bước ra. Dây leo tràn ra ngoài các chậu phong lữ.[***] Say nắng, hoa hướng nhật[***] tự thiêu đốt mùi hương. Trước điện Louvres các nhánh tường vi thoai thoải phóng mình lâng lâng tựa những cột buồm quý phái và duyên dáng ửng hồng đôi má thiếu nữ. Óng ả và si tình các vòi nước túa nước lên không trung. Ở cuối sân thượng, một chàng kỵ mã bằng đá dong dỏng cao phi ngựa tại chỗ, cặp môi dán chặt vào chiếc kèn nhạc vui, thể hiện nhiệt tình của Mùa Xuân. Nhưng bầu trời bỗng tối sầm, trời sắp mưa. Các hồ nước, không còn óng ánh màu xanh của trời, trông chẳng khác gì những cặp mắt trống vắng cái nhìn hay những chiếc bình đầy nước mắt. Cái vòi nước phi lý, bị gió quất mạnh, càng lúc càng nhanh tung lên trời tiếng hát bỗng như giễu cợt. Sự êm dịu vô ích của hoa đinh là một nỗi buồn man mác. Và ở đằng kia, đôi chân bằng đá cẩm thạch kích thích bởi sự chuyển động tĩnh và cuồng trong cuộc phi nước đại tại chỗ đến chóng mặt, chàng kỵ mã vô ý thức vút mãi tiếng kèn không thôi trên nền trời đen tối.

------------
Nguồn: Marcel Proust, Les Plaisirs et les Jours (Paris: Gallimard, 1993).

_________________________
Ghi chú của người dịch:
[*]Trong nước mới đây có thêm một bản dịch Proust với tựa đề Đi tìm thời gian đã mất, chưa rõ của dịch giả nào. Nếu người dịch chuyển ngữ được hết trọn bộ bảy cuốn thì hay lắm, vì mỗi cuốn dày cộm mang tựa đề riêng dưới cái tên chung Đi tìm thời gian đã mất. Hy vọng bản dịch ấy có được sự trung thực khá cao, không cắt tỉa văn bản tuỳ nghi và cắt khúc quá nhiều các câu văn dài của Proust, thể hiện sự liên tục của lối kể chuyện gần như độc thoại nội tâm và dòng thời gian cuồn cuộn.
[*]Vườn Tuileries (Le jardin des Tuileries gọi tắt "Les Tuileries") là một công viên lớn ở ngay trung tâm Paris, bên bờ sông Seine (hữu ngạn), khởi xây theo lệnh (1553) của hoàng hậu Catherine de Médicis vợ vua Henri II, tại vị trí một lò ngói cũ (les tuileries) ở thế kỷ 16 và được tiếp tục mở mang hoàn chỉnh thêm ở các thế kỷ tiếp nối. Cổng sau của công viên ăn thông qua vườn Carousel, nhỏ hơn, và điện Louvres. Cổng trước mở ra quảng trường Concorde và đại lộ Champs Élysées thẳng tắp tới Khải Hoàn Môn (Arc de Triomphe) do Nã Phá Luân ra lệnh (1806) xây cất để ghi chiến công hiển hách sau trận Austerlitz, đại thắng hai đồng minh Áo-Nga, bị gián đoạn dưới thời kỳ khôi phục chế độ quân chủ (Restauration), và chỉ được hoàn tất (1833-36) dưới triều vua Louis Philippe; về sau có đặt thêm mồ chiến sĩ vô danh. Catherine de Médicis (1519-1589) thuộc dòng họ Médicis giàu có và danh tiếng ở Florence (Ý) đã bảo trợ các nhà danh họa Michelangelo, Botticelli... Catherine de Médicis đã văn minh hoá nước Pháp với kiến trúc Ý và thức ăn Ý, trong đó có món kem đã được người Pháp nhập khẩu vào Việt Nam trong thời thuộc địa.
[***]Lilas: hoa đinh. Géranium: hoa phong lữ. Héliotrope: hoa hướng nhật.


7 comments:

  1. Đọc những dòng này lại nhớ đến những kỷ niệm lần đầu tiên đến Paris vào một mùa hè cách đây hơn 20 năm.

    Từ hồi ở VN đã ôm mộng đi Pháp, thậm chí đã từng đi học tiếng Pháp lớp buổi tối... Vì thế không thể nào tả xiết nỗi háo hức khi đặt chân tới Paris. Cứ như nhà quê ra tỉnh.

    Hóa ra mọi thứ còn đẹp, hoành tráng và thơ mộng hơn nhiều những gì hồi nhỏ tưởng tượng ra khi đọc truyện! Không nhớ chính xác nhưng bọn mình căn ngày đề vào Louvre CN hay thứ Hai gì đó - hình như vì có thẻ sinh viên thì lúc đó không mất tiền. Cũng dành hai ngày đi bảo tàng, mệt phờ mà trình độ hiểu biết văn hóa nghệ thuật vẫn thấy lùn tịt như trước vì cũng chỉ đi ào ào cưỡi ngựa xem hoa. Sau này rút kinh nghiệm trước khi đi phải đọc sách trước một chút. (Cũng dễ hiểu: ví dụ như đoạn văn trên của Proust còn ngắn hơn cả chú giải!) Không nhớ sau đó có còn đủ sức đi dạo vườn Les Tuilleries và cung điện hay không.

    Ấn tượng nhất là hôm 14/7 xem bắn pháo hoa, light show + nhạc cạnh tháp Eiffel. Súng bắn họ đặt ngay trên hòn đảo nhỏ, Ile de la Cite thì phải, cạnh nhà thờ Đức bà. Sân khấu nhạc thì đặt trước cung điện gì đó mình quên mất tên, đối diện tháp Eiffel, ở phía bên kia sông Seine. Đèn chiếu sáng (Laser beams) thì đặt quanh tháp Eiffel và những lâu đài cung điện quanh đó. Hùng vĩ. Hoành tráng và rất lãng mạn. Tóm lại là tuyệt vời. Một kỷ niệm khó quên.

    ReplyDelete
    Replies
    1. Những dòng tâm sự của VH làm chị nhớ đến kỷ nệm lần đầu tiên chị tới Paris, cách đây cũng trên chục năm rồi. Lần đó trên đường từ Thụy sỹ về chị ghé thăm Paris.Lần đầu đến Paris nên chị nhờ một người chú họ dắt đi tham quan thành phố. Chú rất nhiệt tình đưa chị đi thăm phố phường nhưng vì chú đi quá nhanh làm chị cắm đầu cắm cổ chỉ để theo kip đã vất vả rồi nên chẳng còn nhận ra vẻ đẹp của thành phố nổi tiếng hoa lệ nữa. Về VN mọi người hỏi chị " Paris thế nào?" Chị trả lời rất thật thà" Cũng bình thường". Thật là có lỗi với Paris. Sau đó chị có quay lại Paris vài ba lần nữa nhưng rút kinh nghiệm chị tự khám phá không nhờ ai nữa. Paris là thành phố khiến người ta vừa ra đi đã muốn quay trở lại. Thèm được ngồi cafe vỉa hè trên đường Champs- Elysées biết bao nhiêu.

      Delete
    2. Đúng thế đấy ạ: sau mỗi bức tranh hoặc tượng đài là cả một câu chuyện về lịch sử và văn hóa Pháp, một trong những nền văn hoá lớn của nhân loại. Vì thế phải đi nhiều lần, ở lâu mới trải nghiệm, mới ngấm được...

      Vậy là chị Hạnh cũng rất may mắn đi được nhiều nơi trên thế giới đấy.

      Lần Hải qua vào dịp mùa hè nên thay vì café, buổi trưa cả bọn rủ nhau mua kem cốc ngồi ăn và ngắm người qua lại (phần đông người đi trên phố đó là người du lịch?) cũng cảm thấy mình như hoà vào nhịp sống của dân Paris.

      Delete
    3. Đúng đó VH, cái cảm giác " như hòa vào nhịp sống của Paris" thật tuyệt vời và khó diễn tả bằng lời.

      Delete
  2. Hà nội và Sài Gòn cũng từng là Paris thu nhỏ .... :-)
    St Petersburg có Summer Garden cũng dáng dấp của Les Tuilleries ... Nền văn minh nhân loại sẽ trường tồn ... VH và MH đã may mắn đặt chân đến những nơi như thế lúc tuổi còn trẻ

    ReplyDelete
  3. Tuilleries
    Au jardin des Tuileries, ce matin, le soleil s'est endormi tour à tour sur toutes les marches de pierre comme un adolescent blond dont le passage d'une ombre interrompt aussitôt le somme léger. Contre le vieux palais verdissent de jeunes pousses. Le souffle du vent charmé mêle au parfum du passé la fraîche odeur des lilas. Les statues qui sur nos places publiques effrayent comme des folles, rêvent ici dans les charmilles comme des sages sous la verdure lumineuse qui protège leur blancheur. Les bassins au fond desquels se prélasse le ciel bleu luisent comme des regards. De la terrasse du bord de l'eau, on aperçoit, sortant du vieux quartier du quai d'Orsay, sur l'autre rive et comme dans un autre siècle, un hussard qui passe. Les liserons débordent follement des vases couronnés de géraniums. Ardent de soleil, l'héliotrope brûle ses parfums. Devant le Louvre s'élancent des roses trémières, légères comme des mâts, nobles et gracieuses comme des colonnes, rougissantes comme des jeunes filles. Irisés de soleil et soupirant d'amour, les jets d'eau montent vers le ciel. Au bout de la Terrasse, un cavalier de pierre lancé sans changer de place dans un galop fou, les lèvres collées à une trompette joyeuse, incarne toute l'ardeur du Printemps.
    Mais le ciel s'est assombri, il va pleuvoir. Les bassins, où nul azur ne brille plus, semblent des yeux vides de regards ou des vases pleins de larmes. L'absurde jet d'eau, fouetté par la brise, élève de plus en plus vite vers le ciel son hymne maintenant dérisoire. L'inutile douceur des lilas est d'une tristesse infinie. Et là-bas, la bride abattue, ses pieds de marbre excitant d'un mouvement immobile et furieux le galop vertigineux et fixé de son cheval, l'inconscient cavalier trompette sans fin sur le ciel noir.

    Tuilleries

    ReplyDelete
  4. Người Pháp ý nhị sâu xa lắm. Mình đọc chẳng hiểu mấy, chỉ lõm bõm, mặc dù đã được đọc bản dịch đăng trong bài rồi. Trừ đoạn cuối. Không biết mình có nhầm không, đọc nghe như là tả cảnh mây mưa cuồng nhiệt giai đoạn cao trào!

    Bạn Huy còm nếu đọc comment này thử phán xem. Bắt đầu từ "au bout de la terrasse...".

    ReplyDelete