Ở nhà Chủ nhật...

Sáng Chủ nhật, bố và con còn đang ngủ, mẹ tranh thủ đi gội đầu. Nếu có ai hỏi tại sao mẹ phải đi 5km vào buổi sáng Chủ nhật, khi cả nhà còn đang ngủ nướng, chỉ để gội đầu và ăn một bát bánh đa cua ở gánh hàng rong vỉa hè trước cửa tiệm gội đầu trên phố Trần Quốc Toản, thì chắc chắn mẹ chẳng biết trả lời thế nào,
chỉ có thể cười trừ. Sở thích nó "không bình thường" vậy thôi.

Trên đường đi, đẩy đĩa The best of Andrea Bocelli vào ổ đĩa (đĩa hát này được một đồng nghiệp mang từ Cali về tặng). Ngay sau bài Besame mucho là bài Con te partirò, Bocelli hát cùng Sarah Brightman, chợt nhớ... sáng anh CT kêu ANN viết bài về Hồ Xuân Hương, tự hứa sẽ viết một bài nghiêm túc chứ không "nhìn rau, gắp thịt" như mọi lần. Nhưng mà, về Hồ Xuân Hương thì có cả một kho sách khổng lồ viết về bà, hàng chục luận án, luận văn trong và ngoài nước nghiên cứu về người nữ sĩ tài hoa, sẽ phải "đánh trống qua cửa nhà sấm" bằng cách nào đây?!

Anh CT à, thông thường "ý tại, ngôn ngoại", bất cứ tác phẩm văn học nghệ thuật nào, từ âm nhạc, ca từ của bài hát, múa, tranh, truyện, thi ca, nhiếp ảnh, điện ảnh... đến kiến trúc, điêu khắc đều có gửi gắm những thông điệp mà tác giả bị thôi thúc khi làm ra các tác phẩm của mình. Cho nên, đương nhiên là chúng "đa nghĩa", thậm chí đa nghĩa với cùng một người thưởng thức nữa. Ví dụ, khi ta mô tả bóng dáng một ai đó trong cảnh chiều chạng vạng thường là để diễn tả sự cô đơn, nhưng đôi khi không phải thế. Ngược lại, trong những bức tranh nhiều màu sắc, đầy hoa lá và thậm chí có rất nhiều người, thì nỗi cô đơn còn được mô tả một cách đau lòng, cắt ruột và tuyệt vọng hơn nhiều...

Trở lại với Hồ Xuân Hương đa tài. Bà đã viết, chơi chữ, tìm tứ thơ, thể hiện điều mình muốn nói. Trong hai bài thơ "Cợt ông Chiêu - Hổ" và "Ông Chiêu - Hổ họa" bà viết một cách đơn sơ về quy luật ngàn đời của tình yêu nam nữ:

Cợt ông Chiêu - Hổ

Anh đồ tỉnh anh đồ say
Sao anh ghẹo nguyệt giữa ban ngày
Này này chị bảo cho mà biết
Chỗ ấy hang hùm chớ mó tay.

Ông Chiêu - Hổ họa

Này ông tỉnh này ông say
Này ông ghẹo nguyệt giữa ban ngày
Hang hùm ví bẵng không ai mó
Sao có hùm con bỗng tuột tay.

Một loạt bài thơ của bà tả cảnh núi non, mà không ai lại không có những liên tưởng đến "mảnh ruộng ba bờ ở dốc mông", nhưng tài tình là, những bài thơ ấy có đọc to lên cũng chẳng làm cho ai đỏ mặt cả:

Đèo ba dội

(hay Ba đèo tên chữ là đèo Tam Điệp, thuộc huyện Tống Sơn, tỉnh Thanh Hoá)

Một đèo, một đèo, lại một đèo,
Khen ai khéo tạc cảnh cheo leo.
Cửa son đỏ loét tùm hum nóc,
Hòn đá xanh rì lún phún rêu.
Lắt lẻo cành thông cơn gió thốc,
Đầm đìa lá liễu giọt sương gieo.
Hiền nhân, quân tử ai mà chẳng...
Mỏi gối, chồn chân vẫn muốn trèo.

Động Hương Tích 
Bày đặt đá ai khéo khéo phòm,
Nứt ra một lỗ hỏm hòm hom,
Người quen cõi Phật chen chân xọc,
Kẻ lạ bầu tiên mỏi mắt dòm
Giọt nước hươu tình rơi thánh thót,
Con thuyền vô trạo cúi lom khọm
Lam tuyền quyết cả phồn hoa lại,
Rõ khéo trời già để dở dom

Hang Cắc cớ
Trời đất sinh ra đá một chòm,
Nứt làm hai mảnh hỏm hòm hom.
Kẽ hầm rêu mốc trơ toen hoẻn,
Luồng gió thông reo vỗ phập phòm.
Giọt nước hữu tình rơi lõm bõm,
Con đường vô ngạn tối om om.
Khen ai đẽo đá, tài xuyên tạc,
Khéo hớ hênh ra lắm kẻ dòm.

Hang Thánh Hóa (Chùa Sài Sơn - theo bản khắc 1922)*
Khen thay con tạo khéo khôn phàm,
Một đố giương ra biết mấy ngoàm.
Lườn đá cỏ leo, sờ rậm rạp.
Lách khe nước rỉ, mó lam nham.
Một sư đầu trọc ngồi khua mõ,
Hai tiểu lưng tròn đứng giữ am.
Đến mới biết là hang Thánh Hóa,
Chồn chân, mỏi gối, hãy còn ham!

* Chùa Thầy

Qua Kẽm Trống
Hai bên thì núi, giữa thì sông,
Có phải đây là Kẽm Trống không?
Gió đập cành cây khua lắc cắc,
Sóng dồn mặt nước vỗ long bong.
Trong hang đá hơi còn hẹp,
Ra khỏi đầu non đã rộng thùng.
Qua cửa mình ơi, nên ngắm lại,
Nào ai có biết nỗi bưng bồng.

Bà còn có những bài thơ "tả chân" hơn nữa, mà được mọi người chấp nhận vì tính ước lệ và duy mỹ của nó:

Ốc nhồi
Bác mẹ sinh ra phận ốc nhồi,
Đêm ngày lăn lóc đám cỏ hôi.
Quân tử có thương thì bóc yếm,
Xin đừng ngó ngoáy lỗ trôn tôi.

Vịnh Cái quạt (1)
Một lỗ sâu sâu mấy cũng vừa,
Duyên em dính dáng tự ngàn xưa.
Vành ra ba góc da còn thiếu,
Khép lại đôi bên thịt vẫn thừa.
Mát mặt anh hùng khi tắt gió,
Che đầu quân tử lúc sa mưa.
Nâng niu ướm hỏi người trong trướng,
Phì phạch trong lòng đã sướng chưa ?

Vịnh Cái quạt (2)
Mười bảy hay là mười tám đây?
Cho ta yêu dấu chẳng rời tay.
Mỏng dầy chừng ấy chành ba góc,
Rộng hẹp dường nào cắm một cây.
Càng nóng bao nhiêu càng muốn mát,
Yêu đêm chưa phỉ lại yêu ngày.
Hồng hồng má phấn duyên vì cậy,
Chúa dấu vua yêu một cái này.

Giếng nước
Ngõ sâu thăm thẳm tới nhà ông,
Giếng ấy thanh tân, giếng lạ lùng.
Cầu trắng phau phau đôi ván ghép,
Nuớc trong leo lẻo một dòng thông!
Cỏ gà lún phún leo quanh mép,
Cá giếc le te lách giữa dòng.
Giếng ấy thanh tân ai đã biết?
Đố ai dám thả nạ rồng rồng 

Quả Mít
Thân em như quả mít trên cây
Da nó xù xì, múi nó dầy
Quân tử có thương thì đóng cọc,
Xin đừng mân mó, nhựa ra taỵ

Thiếu nữ ngủ ngày
Mùa hè hây hẩy gió nồm đông,
Thiếu nữ nằm chơi quá giấc nồng.
Lược trúc chải cài trên mái tóc,
Yếm đào trễ xuống dưới nương long.
Đôi gò Bồng đảo sương còn ngậm,
Một lạch Đào nguyên nước chửa thông.
Quân tử dùng dằng đi chẳng dứt,
Đi thì cũng dở, ở không xong.

Tranh hai Tố nữ
Hỏi bao nhiêu tuổi hỡi cô mình?
Chị cũng xinh mà em cũng xinh.
Đôi lứa như in tờ giấy trắng,
Nghìn năm còn mãi cái xuân xanh.
Phiếu mai chi dám tình trăng gió,
Bồ liễu thôi đành phận mỏng manh.
Còn thú vui kia sao chẳng thấy,
Trách ông thợ vẽ khéo vô tình! 

Giễu quan Hậu
Tình cảnh ấy, nước non này,
Dẫu không Bồng Đảo cũng tiên đây.
Hoành Sơn mực điểm đôi hàng nhạn,
Thúy lĩnh đen trùm một thức mây.
Lấp ló đầu non vừng nguyệt chếch,
Phất phơ sườn núi lá thu bay.
Hỡi người quân tử đi đâu đó?
Đến cảnh sao mà đứng lượm tay.

Bà còn mạnh tay hơn khi mô tả những cảnh ân ái:

Dệt vải
Thắp ngọn đèn lên thấy trắng phau,
Con cò mấp máy suốt đêm thâu.
Hai chân đạp xuống năng năng nhắc,
Một suốt đâm ngang thích thích mau.
Rộng, hẹp, nhỏ, to, vừa vặn cả.
Ngắn, dài, khuôn khổ cũng như nhau.
Cô nào muốn tốt ngâm cho kỹ,
Chờ đến ba thu mới dãi mầu.

Tát Nước 
Đang cơn nắng cực chửa mưa tè,
Rủ chị em ra tát nước khe.
Lẽo đẽo chiếc gầu ba góc chụm,
Lênh đênh một ruộng bốn bờ be.
Xì xòm đáy nước mình nghiêng ngửa,
Nhấp nhỏm bên bờ đít vắt ve.
Mải miết làm ăn quên cả mệt,
Dang bang một lúc đã đầy phe.

Đánh Đu 
Tám cột khen ai khéo khéo trồng,
Người thì lên đánh, kẻ ngồi trông.
Trai đu gối hạc khom khom cật,
Gái uốn lưng ong ngửa ngửa lòng.
Bốn mảnh quần hồng bay phất phới.
Hai hàng chân ngọc duỗi song song.
Chơi xuân ai biết xuân chăng tái!
Cột nhổ đi rồi, lõ bỏ không.

Đánh Cờ 
Chàng với thiếp đêm khuya trằn trọc,
Đốt đèn lên đánh cuộc cờ người.
Hẹn rằng đấu trí mà chơi,
Cấm ngoại thuỷ không ai được biết.
Nào tướng sĩ dàn ra cho hết,
Để đôi ta quyết liệt một phen.
Quân thiếp trắng, quân chàng đen,
Hai quân ấy chơi nhau đà đã lửa.

Thọat mới vào chàng liền nhảy ngựa,
Thiếp vội vàng vén phứa tịnh lên.
Hai xe hà, chàng gác hai bên,
Thiếp thấy bí, thiếp liền ghểnh sĩ.

Chàng lừa thiếp đương khi bất ý,
Đem tốt đầu dú dí vô cung,
Thiếp đang mắc nước xe lồng,
Nước pháo đã nổ đùng ra chiếu.

Chàng bảo chịu, thiếp rằng chẳng chịu
Thua thì thua quyết níu lấy con.
Khi vui nước nước non non,
Khi buồn lại giở bàn son quân ngà

Ngoài đề tài muôn thủa của thi ca ấy, bà còn nhiều bài thơ được ngợi ca như sự phản kháng của nữ quyền trong cái xã hội thời nhiễu nhương, trọng nam, khinh nữ:

Đền Thái Thú 
Ghé mắt trông ngang thấy bảng treo,
Kìa đền Thái Thú đứng cheo leo.
Ví đây đổi phận làm trai được,
Sự nghiệp anh hùng há bấy nhiêu.

Đền Trấn Quốc
Ngoài cửa hành cung cỏ dãi dầu,
Chạnh niềm cố quốc nghĩ mà đau!
Một tòa sen lạt hơi hương ngự,
Năm thức mây phong điểm áo chầu.
Sóng lớp phế hưng coi vẫn rộn.
Chuông hồi kim cổ lắng càng mau.
Người xưa, cảnh cũ đâu đâu tá?
Khéo ngẩn ngơ thay lũ trọc đầu. 

Bọn đồ dốt
Dắt díu nhau lên đến cửa chiền,
Cũng đòi học nói, nói không nên.
Ai về nhắn bảo phường lòi tói,
Muốn sống, đem vôi quét trả đền

...

Em thì thích thơ nôm của Bà vì có thể học tiếng Hán - Nôm qua thơ của bà. Ví dụ, bài thơ "Chửa hoang", bà viết:

Cả nể cho nên hóa dở dang,
Nỗi niềm có thấy hỡi chăng chàng?
Duyên thiên chưa thấy nhô đầu dọc,
Phận liễu sao đành nẩy nét ngang
Cái nghĩa trăm năm chàng nhớ chửa?
Mảnh tình một khối thiếp xin mang.
Quản bao miệng thế lời chênh lệch,
Không có nhưng mà có mới ngoan.

Chữ "thiên" - trời và chữ "phu" - chồng chỉ khác nhau có mỗi nét sổ nhô lên trong chữ "phu" mà thôi (duyên thiên chưa thấy nhô đầu dọc - ý nói phận gái chưa chồng). Chữ "liễu" và chữ "tử" khác nhau có một nét ngang ở giữa chữ mà thôi (phận liễu sao đã nảy nét ngang - gái chưa chồng mà lại có con)...

Có một bài thơ nữa mà em rất thích vì nó rất "Xuân Hương" trung thực, nồng nàn, quyết liệt và đằm thắm:

Mời ăn Trầu 
Quả cau, nho nhỏ, miếng trầu ôi,
Này của Xuân Hương đã quệt rồi.
Có phải duyên nhau thì thắm lại
Đừng xanh như lá, bạc như vôi.

Em chẳng phải nhà văn, càng không phải nhà phê bình văn học, được anh CT giao nhiệm vụ, lại đang "ở nhà Chủ nhật", nên gắng viết mấy dòng, chủ yếu giới thiệu với icva mấy bài thơ của nữ sĩ Hồ Xuân Hương. Còn rất nhiều tranh cãi về thơ của bà, rồi về chính bà nữa... Nhưng mà đó là những câu chuyện khác, không phải câu chuyện ở nhà Chủ nhật hôm nay, thì phải. Có gì, em xin được mọi người "chỉ giáo"...

ANN